عوارض شیمی درمانی و اقدامات پیشگیرنده قبل آن؟- آروین کلینیک

برای بسیاری بیماران، درمان سرطان با شیمی درمانی منجر به عوارض جانبی کوتاه مدت و بلندمدت میشود و میتواند بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر بگذارد. به همین دلیل درمان عوارض آن کنار شیمی درمانی ضروری است.

عوارض شیمی درمانی در درجه اول به نوع و دوز سیتواستاتیک ها بستگی دارد – یعنی داروهایی‌که حین شیمی درمانی تجویز میشوند. مدت زمان درمان و سلامت عمومی فرد مبتلا نیز در این امر نقش دارد.

اگرچه اثر سیتواستاتیک ها علیه سلول‌های تومور بدخیم است، اما همیشه بطور همزمان به‌سلول‌های سالم آسیب می رسانند که این خود عامل بسیاری‌‌ عوارض شیمی درمانی است.

به ویژه، بافت هایی‌که در آن سلول ها به طور مکرر تقسیم میشوند (مثلاً مغز استخوان یا مخاط روده) میتوانند توسط شیمی درمانی آسیب ببینند. عوارض جانبی شایع شیمی درمانی شامل حالت تهوع و استفراغ است. آنها میتوانند بلافاصله در مرحله درمان رخ دهند . داروهای خاصی که علیه حالت تهوع و استفراغ عمل میکنند اکنون میتوانند تقریباً به طور کامل این عوارض شیمی درمانی را سرکوب کنند .

شیمی درمانی همچنین عوارض جانبی بر روی ریشه مو دارد و میتواند منجر به ریزش مو شود . بویژه زنان اغلب این پیامدهای شیمی درمانی را به عنوان ناتوان کننده تجربه میکنند. به سختی میتوان کاری راجب این عوارض جانبی درمان سیتواستاتیک انجام داد، اما موها بسرعت بعد پایان شیمی درمانی رشد میکنند.

شیمی درمانی باعث می شود خون کمتری‌در مغز استخوان تولید شود .در نتیجه تعداد گلبول‌های سفید و پلاکت ها کاهش مییابد. گلبول‌های سفید نقش مهمی در سیستم ایمنی دارند، پلاکت های خون مسئول لخته شدن خون هستند. بنابراین بیماران بیشتر مستعد ابتلا به عفونت هستند و راحت تر خونریزی میکنند. به‌منظور کاهش این عوارض شیمی درمانی در طول درمان، تلاش‌هایی برای حمایت ازخون سازی یا به‌اصطلاح فاکتورهای رشد صورت میگیرد

شیمی درمانی اغلب به گلبول‌های قرمز خون نیز آسیب میرساند و میتواند عوارض جانبی ایجاد کند. گلبول‌های قرمز مسئول حمل و نقل اکسیژن حیاتی در خون هستند – اگر این سلول ها نابود شوند، خستگی شدید ممکن است رخ دهد،که‌با وجود استراحت های مناسب ازبین نمیرود. پزشکان این علائم را” خستگی ” مینامند.

سندرم خستگی شایع ترین علائم همراه سرطان یا درمان آن است. اقدامات مختلف میتواند این عارضه جانبی خاص شیمی درمانی را کاهش دهد. اینها برای مثال عبارتند:

• آرامش
• ورزش بدنی
• همکاری نزدیک باپزشکان معاینه

تهوع و استفراغ در عوارض شیمی درمانی و نکاتی برای جلوگیری از ان

حالت تهوع و استفراغ بطور منظم درطول شیمی درمانی رخ میدهد. امروزه دقیقاً میتوان بااین عوارض شیمی درمانی مقابله کرد: درست حین شروع درمان ، پزشک معالج شما داروهایی را تجویز میکند که‌سرکوب گر تهوع و استفراغ هستند.

ماده پیام رسان خود سروتونین در بدن نقش تعیین کننده ای در‌ایجاد حالت تهوع و استفراغ دارد. من جمله موارد دیگر، سروتونین مرکز استفراغ را در مغز فعال میکند و درنتیجه باعث ایجاد حالت تهوع یا استفراغ میشود. این مکانیسم طبیعی دربرخی موارد حیاتی است. بعنوان مثال، درصورت بروز عفونت‌در دستگاه گوارش باعث میشود که بدن پاتوژن ها یا سموم مضر درسریع ترین زمان ممکن دفع شود.

شیمی درمانی در مرحله اول به سلول‌هایی‌که بطور مکرر تقسیم میشوند حمله میکند. اینها عمدتاً شامل سلول‌های سرطانی میشوند – اما سلول های روده نیز دائماً خود را تجدید میکنند و بنابراین دربرابر سیتواستاتیک های تجویز شده حساس هستند .

سلول‌های آسیب دیده روده سروتونین آزاد میکنند – این ماده پیام رسان مرکز استفراغ را فعال میکند و عوارض شیمی درمانی که بطور معمول اتفاق میافتد مانند تهوع و استفراغ رخ میدهد. پیام رسان دیگری‌که بدن درنتیجه شیمی درمانی با سیتواستاتیک آزاد میکند و همچنین میتواند باعث تهوع شود، “ماده P” است. این یکی‌از به‌اصطلاح نوروکینین ها است.

چندین سال است که داروهای دیگری برای درمان عوارض شیمی درمانی مانند تهوع و استفراغ استفاده میشود. بخصوص با داروی سرطان سیس پلاتین ، ترکیبی‌از آنتاگونیست های سروتونین و به اصطلاح آنتاگونیست‌های گیرنده نوروکینین-1 (ماده فعال: آپپریپیتانت ) و استروئیدها (مانند دگزامتازون ) به مقابله باحالت تهوع کمک میکند.

علاوه بر حالت تهوع، اسهال نیز اغلب طی شیمی درمانی رخ میدهد . برخی داروها (مثلاً لوپرامید ) حرکات روده را‌تسریع کرده و علائم را کاهش میدهند. اسهال همچنین میتواند منجربه ازدست دادن شدید مایعات شود. پزشکان درصورت لزوم با تزریق این مشکل را جبران میکنند.

علاوه بر دارو، زنجبیل بعنوان یک ماده فعال گیاهی نیز میتواند حالت تهوع‌را تسکین دهد.. اینها اثری مشابه با آنتاگونیست های سروتونین دارند. برای مثال میتوانید زنجبیل تازه را فرآوری کنید و آن را بعنوان چای دم کرده بنوشید یا برای رفع حالت تهوع،از داروخانه قرص‌های زنجبیل مصرف کنید.

نکاتی برای جلوگیری از حالت تهوع و استفراغ

• تمرینات تمدد اعصاب‌را برای تقویت عمومی  به‌منظور پیشگیری‌از عوارض شیمی درمانی انجام دهید.
• وقتی احساس تهوع دارید، آگاهانه به آرامی نفس بکشید و نفس بکشید.
• ازغذاهایی که قند و چربی بسیار بالایی دارند خودداری کنید.
• لباس های گشاد بپوشید تا معده بیشتر منقبض نشود.
• زنجبیل بعنوان یک درمان طبیعی برای تهوع کمک میکند.

ریزش مو نوع دیگر از عوارض شیمی درمانی

ریزش مو (آلوپسی) شایع ترین عوارض شیمی درمانی است. که‌اغلب بسیاری بانوان باعث ایجاد مشکل میشود.

مانند سلول‌های سرطانی، سلول‌هایی که‌مو را در پوست سر نگه میدارند، خیلی سریع تقسیم میشوند و درنتیجه توسط داروهای شیمی‌درمانی ( سیتواستاتیک ) مورد حمله قرار میگیرند. افراد مبتلا معمولا تمام موهای خود را درطول دوره درمان ازدست میدهند. حدود چهار هفته بعد پایان شیمی درمانی، موها دوباره شروع به رشد میکنند.

اقدامات مختلفی امکان پنهان کردن ریزش مو را فراهم میکند – بعنوان مثال یک کلاه گیس : معمولا استفاده ازیک کلاه گیس مناسب و باکیفیت به سختی‌از موی طبیعی قابل تشخیص است. حتما قبل ریزش مو کلاه پیس خود را بر اساس رنگ موهایتان انتخاب نمایید. یک کلاه گیس خوب به خوبی روی سر قرار میگیرد و ازموهای مصنوعی باکیفیت بالا تشکیل شده است و به سختی میتوان آنها را ازموهای انسان تشخیص داد. به عنوان جایگزینی برای کلاه گیس، حوله یا کلاه نیز میتواند ریزش مو را‌بپوشاند.

با این حال، بسیاری افراد ترجیح میدهند تا به هیچ عنوان نپوشانند. این استراتژی به برخی بیماران کمک میکند تا بهتر با سرطان و عوارض شیمی درمانی کنار بیایند. درنهایت، هر کسی باید خودش تصمیم بگیردچگونه با مشکل ریزش مو کنار بیاید و چه چیزی برای شخص او مفید است.

نکاتی برای مقابله با ریزش مو بعد شیمی درمانی

• قبل شیمی درمانی، موهای خود را‌کوتاه کنید تا روند ریزش مو کم شود.
• قبل و حین درمان‌از موهای خود مراقبت کنید،از شامپوهای ملایم و برس های نرم استفاده کنید.
•  فکر کنید آیا میخواهید جایگزین مو یا روسری بپوشید و درصورت لزوم، کلاه گیس را به‌موقع انتخاب کنید.

التهاب غشای مخاطی در عوارض شیمی درمانی

سلول های مخاطی دستگاه گوارش دهان تا مقعد بطور مکرر تقسیم میشوند و بنابراین به‌عوارض جانبی شیمی درمانی حساس هستند. طی شیمی درمانی ، التهاب غشاهای مخاطی و یا موکوزیت یکی‌از عوارض شیمی درمانی میباشد. بسته به‌اینکه کدام قسمت‌از دستگاه گوارش ملتهب است، افراد مبتلا از درد هنگام بلع، گرفتگی شکم یا اسهال رنج میبرند . پاتوژن ها میتوانند وارد مناطق آسیب دیده شده و باعث عفونت شوند.

نکاتی در برابر التهاب مخاطی حاصل از عوارض شیمی درمانی:

• بهداشت دهان و دندان‌را رعایت کنید و ازمسواک نرم استفاده کنید .
• غرغره باعصاره بابونه یا مریم گلی ، هر دو دارای اثرات ضد التهابی هستند.
• دهانشویه با کلرهگزیدین پاتوژن هارا نابود و درنتیجه‌از عفونت جلوگیری میکند.
• ازغذاهایی که غشاهای مخاطی‌را تحریک میکنند، مانند مرکبات، میوه های باپوست سخت و غذاهای تند یا شور خودداری کنید.
• ازخوردن و یا آشامیدن خوراک خیلی گرم بپرهیزید.
• لقمه های کوچک بگیرید و به‌آرامی بجوید.

افزایش خون ریزی یکی دیگر از عوارض شیمی درمانی

افزایش تمایل به‌خونریزی یکی عوارض شیمی درمانی است. داروهای مورد استفاده ( سیتواستاتیک ) به‌مغز استخوان‌که مسئول خون سازی است، آسیب میرساند . علاوه بر گلبول های قرمز و سفید ، پلاکت ها ( ترومبوسیت ها ) که نقش مهمی‌در لخته شدن خون دارند نیز تحت تأثیر قرار میگیرند .

بطور معمول، پلاکت ها جریان خون را‌دنبال میکنند . درصورت آسیب، آنها درمحل زخم جمع میشوند و یک پلاگین تشکیل میدهند که زخم را میبندد. بعد مدتی مشخص، این پوسته پوسته پوسته میشود و در نهایت میریزد.

اگر کمبود پلاکت خون وجود داشته باشد – بعنوان مثال درنتیجه شیمی درمانی – تمایل به خونریزی افزایش مییابد – به‌این معنی که خونریزی خود به خودی می تواند درپوست یا غشاهای مخاطی رخ دهد. خونریزی بینی یا ادرار خونی نیز ممکن است رخ دهد.

درموارد شدید، پلاکت‌های نابود شده را‌میتوان جایگزین کرد. سپس افراد مبتلا یک کنسانتره پلاکتی بوسیله ورید دریافت میکنند تا این عوارض شیمی درمانی را جبران کند.

خستگی پس از انجام شیمی درمانی

عوارض شیمی درمانی که بر اجزای منفرد خون تأثیر میگذارد نیز میتواندحین شیمی درمانی رخ دهد . تعداد گلبول‌های قرمز خون حین شیمی درمانی اغلب کاهش مییابد. سیتواستاتیک های تجویز شده به این سلول ها آسیب میرساند که اکسیژن‌را درخون حمل میکنند. علاوه بر این، شیمی درمانی نیز میتواند بعنوان یک عارضه جانبی باعث آسیب کلیه شود. سپس کلیه ها قادر به‌تولید هورمون اریتروپویتین به‌اندازه کافی نیستند که مسئول تشکیل و بلوغ گلبول‌های قرمز خون است.

این منجر به‌یک کم خونی کم و بیش شدید میشود. در نتیجه، بافت ها و اندام ها دیگر به‌اندازه کافی اکسیژن ندارند. کسانیکه تحت تاثیر قرار گرفته اند رنگ پریده هستند و احساس ضعف و خستگی شدیدی میکنند.

خستگی اغلب درنتیجه شیمی درمانی بعنوان عوارض شیمی درمانی رخ میدهد -که توسط متخصصان پزشکی به‌آن خستگی نیز میگویند . کمبود گلبول‌های قرمز یکی ازدلایل احتمالی خستگی دربیماران سرطانی درنظر گرفته میشود. درموارد شدید، افراد مبتلا بسختی میتوانند باخواسته‌های زندگی روزمره خود کنار بیایند.

درمان با اریتروپویتین باعث تحریک تشکیل گلبول‌های قرمز جدید میشود. درصورت کم خونی شدید، پزشک میتواند بوسیله ورید ، کنسانتره گلبول قرمز را نیز تجویز کند . مصرف مایعات کافی نیز برای تحریک عملکرد کلیه و جلوگیری ازآسیب کلیه دراثر شیمی درمانی مهم است. برخی موارد، پزشکان داروی فوروزماید را نیز تجویز میکنند‌که باعث افزایش ازدست دادن مایعات میشود.

نکاتی برای مقابله با خستگی بعد شیمی درمانی:

• سعی کنید نیروی خود را‌طی روز تقسیم نمایید.
• برنامه روزانه خود را قبل برنامه ریزی کنید. اول کارهایی که برایتان مهم هستند انجام دهید. هر ازگاهی استراحت های‌کوتاهی داشته باشید.
• ازکمک گرفتن‌از دیگران برای مقابله با عوارض شیمی درمانی نترسید .
• اهداف واقع بینانه تعیین کنید و سعی کنید محدودیت‌های خود‌را بپذیرید.
• خواب کافی داشته باشید . دمای اتاق، سروصدا یا وعده های‌غذایی قبلی می تواند بر خواب شما تأثیر بگذارد. سعی کنید شرایط بهینه را ایجاد کنید. اگر درطول روز خوابتان می آید، یک چرت کوتاه بزنید.
• یک رژیم غذایی سالم به تندرستی شما کمک میکند. بنابراین بدن خود را‌با ویتامین ها و عناصر کمیاب کافی تامین کنید . بجای چند وعده بزرگ، چندین وعده غذایی کوچک بخورید. مطمئن شوید به‌اندازه کافی مایعات مینوشید.
• حواس خود راازبیماریتان پرت کنید و کارهای مورد علاقه خود را‌انجام دهید.
• تمرینات بدنی درقالب تمرینات استقامتی سبک (مانند دویدن ، دوچرخه سواری یا شنا ) میتواند عملکرد بدنی شما را افزایش دهد.