داروی شیمی درمانی و مهمترین داروهای شیمی درمانی – کلینیک آروین

• شیمی درمانی داخل وریدی  – داروهای شیمی درمانی به صورت داخل وریدی تجویز می شوند. این روش درمان سرطان رایج ترین نوع شیمی درمانی برای سرطان در کودکان است.
• شیمی درمانی خوراکی  – داروهای شیمی درمانی به شکل قرص یا محلول به بیمار داده می شود تا آن را ببلعد.

گاهی اوقات دارو در ناحیه تومور تزریق می شود. به عنوان مثال، ورود داروهای شیمی درمانی به مایع مغزی نخاعی یا حفره شکمی است.

داروی شیمی درمانی شامل چه مواردی است؟

در درمان سرطان، بیش از 50 داروی مختلف وجود دارد که تقسیم سلولی (سیتواستاتیک) را مهار می کنند. کلاس های دارویی مختلف در مراحل مختلف چرخه سلولی به سلول های سرطانی حمله می کنند. بنابراین، چندین ماده اغلب در طول درمان با هم ترکیب می شوند تا در مراحل مختلف تا حد امکان به سلول های تومور برسند.

نمونه هایی از گروه های مهم داروی شیمی درمانی عبارتند از:

• عوامل آلکیله کننده و انواع آن

عوامل آلکیله کننده از قدیمی ترین نمایندگان سیتواستاتیک مورد استفاده برای درمان سرطان هستند. آنها با مواد ژنتیکی (DNA) هسته سلول ترکیب می شوند. در نتیجه، رشته های آن یا به هم متصل می شوند یا از هم جدا می شوند. این امر از انتقال اطلاعات ژنتیکی در طول تقسیم سلولی جلوگیری می کند. که انواع این داروهای شیمی درمانی عبارتست از:

• سیکلوفسفامید
• ایفوسفامید
• تروفسفامید
• تیوتپا
• بوسولفان
• ترئوسولفان
• کارموستین

• مپروکاربازین
• داکاربازین
• سیس پلاتین
• کربوپلاتین
• اگزالیپلاتین

• آنتی متابولیت ها و انواع داروهای شیمی درمانی در این دسته

آنتی متابولیت ها مشابه مواد درون زا هستند و بنابراین در فرآیندهای متابولیک نقش دارند. این امر تقسیم سلولی طبیعی را قطع می کند. نمایندگان ضد متابولیت ها متوترکسات، 5-فلوئورواوراسیل، جمسیتابین و کپسیتابین هستند دیگر داروهای شیمی درمانی عبارتند از:

• کاپسیتابین
• کلادریبین
• سیتارابین
• فلودارابین
• فلوراوراسیل

• جمسیتابین
• مرکاتوپورین
• متوترکسات
• پنتواستاتین
• تیوگوانین

• آنتراسایکلین ها

آنتراسایکلین ها از استرپتومایسس، یعنی باکتری ها به دست می آیند. آنها ساختار DNA و RNA در هسته سلول را مختل می کنند. به عنوان به اصطلاح “آنتی بیوتیک های ضد تومور”، مواد ژنتیکی سلول های سرطانی را مانند آنتی بیوتیک های معمولی در باکتری ها تجزیه می کنند و غشای سلولی را تغییر می دهند. بنابراین آنها خارج از مراحل تقسیم سلولی نیز کار می کنند. این باعث می شود که آنها به ویژه موثر باشند، اما همچنین دارای عوارض جانبی هستند. انواع این داروی شیمی درمانی عبارتند از:

• آنتراسایکلین ها
• دوکسوروبیسین
• اپی روبیسین

• تاکسان ها

تاکسان ها که از پوست سرخدار ساخته می شوند و در نتیجه به سیتواستاتیک گیاهی تعلق دارند، در سلول های به اصطلاح میکروتوبول ها عمل می کنند. هنگامی که یک سلول تقسیم می شود، این تضمین می کند که ماده ژنتیکی به طور مساوی بین دو سلول دختر توزیع می شود. تاکسان ها رشته های میکروتوبول ها را سفت می کنند و به طور موثر تقسیم سلولی را متوقف می کنند. نمایندگان این دسته دارویی پاکلی تاکسل و دوستاکسل هستند.

• آلکالوئیدهای وینکا

آلکالوئیدهای وینکا که به عنوان مواد تشکیل دهنده گیلاس نیز متعلق به سیتواستاتیک گیاهی هستند، به عنوان سموم دوکی نیز شناخته می شوند. آنها همچنین بر روی میکروتوبول ها عمل می کنند و در نتیجه فرآیندهای تقسیم سلولی را مهار می کنند. انواع آن:

• آلکالوئیدهای وینکا
• وینبلاستین
• وین کریستین

چرا داروی شیمی درمانی باید با احتیاط و تحت نظر پزشک استفاده گردد؟

این داروها به سلول‌های سرطانی با رشد سریع حمله می‌کنند، اما می‌توانند به سلول‌های طبیعی و سالم نیز آسیب برسانند. اگرچه در هنگام استفاده از این داروها خطر عوارض جانبی کمی وجود دارد، اما مهم است که با احتیاط و احتیاط از آنها استفاده کنید.

بهترین راه نگهداری داروی شیمی درمانی خوراکی به چه صورت است؟

• تمام داروهای شیمی درمانی را در ظروف در بسته و دور از دسترس کودکان و حیوانات خانگی نگهداری کنید.
• آنها را در جای خشک و خنک، دور از نور خورشید، منابع گرما و رطوبت نگهداری کنید.
• داروها را در حمام یا در کمد بالای اجاق گاز نگهداری نکنید. این مکان ها می توانند گرم و مرطوب باشند.
• ممکن است لازم باشد داروهای خاصی را در یخچال نگهداری کنید. اطلاعات ذخیره سازی روی برچسب داروهای خود را به دقت بخوانید.
• پس از مصرف دارو حتما آن را در جای خود قرار دهید.
• داروها را در بسته بندی اصلی خود نگهداری کنید. آنها را در جعبه های قرص روزانه نگهداری نکنید.

چگونه از داروهای شیمی درمانی استفاده کنیم؟

• کپسول ها را باز نکنید، له نکنید یا قرص ها را نشکنید مگر اینکه توسط پزشک درمانگر خود دستور انجام این کار را داشته باشید.
• اگر نیاز به جدا کردن یک قرص یا باز کردن یک کپسول دارید، از ماسکی استفاده کنید که بینی و دهان شما را بپوشاند.
• اگر باردار هستید، قصد بارداری دارید یا در دوران شیردهی هستید، از دست زدن به دارو خودداری نمایید.
• دست های خود را حداقل 20 ثانیه قبل و بعد از لمس داروها بشویید.
• هنگام استفاده از داروهای شیمی درمانی، صرف نظر از شکل آنها، از دستکش یکبار مصرف (دستکش هایی که پس از استفاده دور انداخته می شوند) استفاده کنید.
• اگر یک مراقب به شما کمک کند، آن فرد باید دستکش یکبار مصرف بپوشد. پس از استفاده، دستکش ها باید دور ریخته شوند و دست ها شسته شوند.
• ممکن است بخواهید هنگام تهیه و مصرف داروهای شیمی درمانی مایع از پیش بند استفاده کنید، به خصوص اگر نیاز به خرد کردن یا حل کردن قرص ها دارید. این کار از قرار گرفتن دارو روی لباس شما جلوگیری می کند. اگر دارو روی پیش بند افتاد، آن را جدا از لباس های دیگر در آب داغ بشویید.

در صورت نشت یا ریختن داروی شیمی درمانی روی بدن چکار کنم؟

چنانچه داروهای شیمی درمانی روی لباس و بدنتان ریخت فورا دوش بگیرید و بدنتان را بطور کامل بشویید و لباس را نیز بطور کامل و جدا از دیگر لباس ها در داخل آب جوش بیاندازید. حمام را نیز پی از استحمام با مواد پاک کننده بشویید.

در صورت تماس داروی شیمی درمانی با چشمها چه باید کرد؟

اگر دارو با پوست شما تماس پیدا کرد، محل را با آب و صابون بشویید. اگر قرمزی، درد یا سوزش روی پوست خود احساس کردید، با پزشک خود تماس بگیرید.

اگر دارو به چشم شما پاشید، بلافاصله با آب جاری بشویید. اجازه دهید آب به مدت 10-15 دقیقه روی چشمان باز شما جاری شود. و سپس حتما با پزشک خود تماس حاصل نمایید.

عوارض جانبی احتمالی ناشی از مصرف داروی شیمی درمانی

داروی شیمی درمانی روی سلول هایی در سراسر بدن اثر می گذارند که به سرعت تکثیر می شوند. بنابراین، آنها بر روی تومورهایی که به سرعت در حال رشد هستند و همچنین روی بافت های سالمی که سلول های آن به طور مکرر تقسیم می شوند، عمل می کنند. اینها برای مثال شامل غشاهای مخاطی، فولیکول های مو و سیستم خون ساز در مغز استخوان می شود. بنابراین، عوارض جانبی زیر ممکن است در برخی افراد رخ دهد:

• التهاب غشای مخاطی : شیمی درمانی می تواند به غشای مخاطی دهان آسیب برساند که می تواند منجر به درد و التهاب شود.  انواع مختلف داروهای شیمی درمانی همچنین می توانند به غشاهای مخاطی در دستگاه گوارش حمله کرده و باعث درد شکم و اسهال شوند .
• ریزش مو : ریزش مو نیز یکی از عوارض جانبی رایج شیمی درمانی است. پس از اتمام شیمی درمانی، موها معمولاً دوباره رشد می کنند. کلاه گیس و روسری مد روز می تواند به پنهان کردن ریزش مو کمک کند ، اما موهای ریخته شده بعد از مدتی مجددا رشد خواهند کرد.
• اختلالات خونی : تعداد گلبول های قرمز و سفید و پلاکت ها می تواند تحت شیمی درمانی کاهش یابد. عواقب آن می تواند کم خونی ، ضعف سیستم ایمنی و افزایش تمایل به خونریزی باشد. بنابراین کنترل مقادیر خون در طول شیمی درمانی بسیار مهم است.
• تهوع و استفراغ : مصرف داروهای شیمی درمانی می تواند باعث تهوع و استفراغ با درجات مختلف شود. امروزه معمولاً می توان این علائم را با داروهای همزمان مناسب برای شیمی درمانی که اصطلاحاً ضد تهوع نامیده می شود، به خوبی کنترل کرد.
• خستگی : خستگی به معنای حالت خستگی شدید ، کاهش ذخایر انرژی بمعنای افزایش نیاز به استراحت است. بسیاری از اختلالات مختلف می تواند محرک در بیماران سرطانی باشد، شیمی درمانی نیز یکی از علل احتمالی آن است.

میزان عوارض ناشی از داروی شیمی درمانی از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت است و به شدت به داروی مورد استفاده و دوز مصرفی بستگی دارد. عوارض جانبی ذکر شده در بالا معمولاً پس از پایان شیمی درمانی دوباره کاهش می یابد و بدن بهبود می یابد. با این حال، برخی از سیتواستاتیک ها می توانند در دراز مدت به بافت سالم آسیب بزنند. این می تواند بر اعصاب ، قلب و کلیه ها تأثیر بگذارد . در صورت بروز علائم نامشخص، حتما با پزشک درمانگر خود صحبت کنید.

مصرف داروی شیمی درمانی از طرق خوراکی قرص یا کپسول

برخی از داروهای شیمی درمانی، به تنهایی یا همراه با درمان داخل وریدی، می توانند از راه خوراکی به شکل کپسول یا قرص مصرف شوند. در این مورد نیازی به مراجعه به بیمارستان نخواهد بود و از بیمار تقاضا میشود تا دارو را در منزل مصرف نماید.  رعایت برخی اقدامات احتیاطی مهم است:

• توضیحاتی را گه پز شک درباره چه تعداد قرص، چه زمانی مصرف شود، چه مدت و در چه ساعتی در رابطه با وعده های غذایی داده را حتما رعایت نمایید.
• بپرسید که آیا داروها باید در یخچال یا در دمای اتاق نگهداری شوند. در هر صورت، آنها باید دور از دسترس کودکان و حیوانات خانگی نگهداری شوند.
• داروها را تا حد امکان کمتر لمس کنید و پس از انجام این کار دست های خود را به خوبی بشویید تا از تحریک پوست جلوگیری کنید.
• اگر یک روز فراموش کردید که دارو شیمی درمانی را مصرف کنید ، هرگز روز بعد دوز آن را دوبرابر مصرف نکنید ، بلکه با پزشک خود مشورت کنید.
• اگر قادر به مصرف دارو نیستید یا باعث ناراحتی شما می شود، با پزشک خود تماس بگیرید.
• مواد فعال موجود در داروها تا حدی از طریق ادرار و مدفوع دفع می شود، بنابراین بعد از هربار اسفاده از توالت حتما آنرا ضد عفونی نمایید.

استعمال داروهای شیمی درمانی پوستی

در برخی موارد خاص از ضایعات سطحی پوست، هم پیش از تومور و هم تومور، دارو شیمی درمانی را می توان به صورت کرم برای استفاده موضعی انجام داد.

دریافت دارو بصورت داخل وریدی

• سرنگ ، زمانی که می توان ماده را در مدت زمان کوتاهی در چند دقیقه تزریق کرد.
• قطره ای، زمانی که این ماده باید در بازه زمانی بین 30 دقیقه تا چند ساعت تجویز شود . دو عیب اصلی این روش عبارتند از: 1) دشواری ثابت نگه داشتن سرعت انفوزیون، که می توان با استفاده از پمپ انفوزیون که داروها را بدون کاهش سرعت یا شتاب به گردش در می آورد2) خطر خروج مواد از ورید و آسیب به بافت های اطراف، که برای آن نظارت دقیق توسط پزشک، بهیار و پرستاران است.
• پمپ انفوزیون، زمانی که قرار است این ماده به مدت چند روز قطره قطره تجویز شود .
• انفوزیون مداوم برای هفته ها یا ماه ها: در این موارد بیمار همیشه پمپ را با خود حمل می کند.

همه این روش‌های تزریق داخل وریدی نیاز به دسترسی وریدی دارند ، یعنی یک مسیر ورودی به جریان خون که تا زمانی که برای درمان لازم است باز نگه داشته شود. با توجه به نیاز به تزریق مکرر مواد محرک به داخل سیاهرگ که به راحتی می تواند باعث فلبیت شود، دستگاه های مختلفی برای رسیدن به جریان خون بدون نیاز به جستجوی رگ بازو در هر بار ساخته شده است، همانطور که برای تزریق های گاه و بی گاه داخل وریدی انجام می شود.

دسترسی از طریق:

CVP (کاتتر ورید محیطی) یا کانول سوزنی به ورید دست یا بازو

این یک لوله بسیار نازک است که از طریق یک سوزن وارد می شود و در صورت لزوم ورید را برای چند روز باز نگه می دارد تا بتواند دارو تزریق کند و خون بگیرد.

CVC (کاتترهای ورید مرکزی)

اینها وسایلی هستند که از طریق لوله هایی از مواد زیست سازگار (سیلیکون یا پلی اورتان) به نام کاتتر، به وریدهای بزرگ نزدیک به قلب می رسند. به این ترتیب آنها اجازه تزریق متناوب یا مداوم داروها و درمان های تغذیه ای را می دهند، در حالی که دسترسی دائمی به سیستم وریدی را برای مدت طولانی، حتی برای ماه ها تضمین می کنند.

دیگر روشهای تزریق داروی شیمی درمانی شامل موارد زیر است:

• تزریق خارجی، سپس تحت بی حسی موضعی در محیط استریل، بدون نیاز به مداخله در اتاق عمل قرار می گیرد. این دستگاه ها را می توان در سطح ورید ژوگولار گردن (برای درمان های کوتاه مدت) وارد کرد و یا با عبور از نوعی تونل زیر پوست قفسه سینه، در سطح استخوان ترقوه به ورید ساب ترقوه نفوذ کرد. از طرف دیگر، می‌توان کاتتر را مانند یک کانول سوزنی معمولی در ورید در سطح بازو قرار داد. با این حال، در این مورد، لوله منعطف سپس مانند مورد قبلی به ورید اجوف فوقانی وارد کرد.
• از طریق یک جراحی جزئی وارد بدن کرد. به طور خاص، برای این کار با استفاده یک مخزن کوچک که زیر جلدی است و از طریق یک لوله کوچک به یک ورید عمیق جریان می یابد. با سوزاندن پوست در نقطه ای که قرار دارد، همیشه می توان به گردش خون وریدی رسید. این دستگاه در مقایسه با سایر خطوط مرکزی خارجی دارای مزایا و معایبی است: نامرئی است و نیاز به نگهداری کمتری دارد، اما شامل سوراخ شدن پوست می شود که در عوض مانند سایر محلول ها هنگام باز شدن کاتترهای کوچک از خارج از آن جلوگیری می شود.

دیگر روش های دریافت داروهای شیمی درمانی

در موارد خاص و به طور کلی نادر، داروهای شیمی درمانی را می توان از راه های دیگری نیز تزریق کرد:

به صورت عضلانی ، در سطح ران یا باسن؛ این دارو باعث آزادسازی کندتر دارو نسبت به راه داخل وریدی می شود، اما به ندرت استفاده می شود.

زیر جلدی ، در شکم، ران یا بازو؛ در حال حاضر فقط برای برخی از داروهای مورد استفاده در درمان نئوپلاسم های خونی و برای یک دارو ( تراستوزوماب ) که در درمان تومورهای سینه و معده استفاده می شود استفاده می شود.

شریانی : از طریق یک کانول وارد شریان اصلی که تومور را تامین می کند. روشی که بیش از هر چیز برای تومورهای کبدی با قرار دادن کانولا در شریان کبدی استفاده می شود، به شما امکان می دهد دوزهای بیشتری از دارو را در جایی که نیاز دارید متمرکز کنید و بقیه بدن را نجات دهید. این یک تکنیک تهاجمی است که به ندرت و در مراکز کمی توصیه می شود.

به صورت داخل نخاعی ، یعنی در مایع مغزی نخاعی از طریق ستون فقرات:زمانی که با انجام معاینه مایع با سوراخ کمری، وجود سلول های تومور در این سطح مشاهده می شود. فقط در مواردی از سرطان خون و تومورهای مغزی استفاده می شود.

داخل حفره ای، یعنی در یک حفره طبیعی بدن (به عنوان مثال در داخل مثانه، قفسه سینه یا شکم)

• تجویز داخل مثانه پس از برداشتن تومور، پزشکان، بسته به درجه بیماری، ممکن است تصمیم بگیرند که داروهای ضد نئوپلاستیک را به صورت هفتگی با وارد کردن آنها به داخل مثانه از طریق یک لوله انعطاف پذیر نازک (کاتتر) تجویز کنند. همچنین می توان برای عود پس از جراحی و اولین شیمی درمانی از آن استفاده کرد.
• در مورد قفسه سینه گفته می شود که تزریق داخل جنب است، یعنی در حفره بین دو لایه پلور، غشای نازکی که از یک طرف حفره سینه و از طرف دیگر ریه ها را می پوشاند، صورت می گیرد.
• تزریق داخل صفاقی است، یعنی در حفره بین دو لایه صفاق ، غشای نازکی که از یک طرف دیواره شکم را می پوشاند و از طرف دیگر احشاء شکم را می پوشاند. . این روشی است که به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد، به ویژه برای مزوتلیوم های صفاقی و سرطان های تخمدان منتشر شده به صفاق.

چند داروی شیمی درمانی دیگر که در هیچ دسته ای قرار ندارند

برخی از داروهای شیمی درمانی را با توجه به عملکرد متفاوتی که دارند نمیتوانیم در هیچ یک از دسته های نامبرده شده در قسمت بالا قرار دهیم که عبارتند از:

• ترنس اسید رتینوئیک‌ها(All-trans-retinoic acid)
• آرسنیک تری اکساید(Arsenic trioxide)
• آسپاراجیناز(Asparaginase)
• اریبولین(Eribulin)
• هیدروکسی اوره(Hydroxyurea)
• ایکسابپیلون(Ixabepilone)
• میتوتان(Mitotane)
• اماستاکسین(Omacetaxine)
• پگاسپاراگاس(Pegaspargase)
• پروکاربازین(Procarbazine)
• رومیدپسین(Romidepsin)
• ورینوستات(Vorinostat)